Popatrzmy na dzieje Kanału Elbląskiego, dawniej Oberlandzkiego, pod kątem procesów przemian jakie dokonywały się na przestrzeni XIX – XXI wieku. Szczególną uwagę zwróćmy na dzieła techniki o wartościach zabytkowych, dzieł decydujących o randze kanału jako pomnika dziedzictwa cywilizacyjnego, godnego wpisu na listę UNESCO.
Kanał Elbląski to przede wszystkim budowla hydrotechniczna jako całość, której kształt określa rozkład poziomy i pionowy, przebieg i sposób prowadzenia drogi wodnej w trudnym, zróżnicowanym terenie. To zastosowane głęboko przemyślane rozwiązania wykonania wykopów, nasypów, uszczelnień czy zabezpieczenia skarp. Unikatowy sposób zasilania kanału w wodę, konstrukcja stopni wodnych, upustów wraz z przeciwpowodziowymi bramami ochronnymi. Kanał osadzony jest w terenie z gęstą siecią rzek i potoków, to zmusiło jego twórcę, Georga Jacoba Steenke, do rozwiązania przejść syfonowych rzek pod kanałem, akweduktów czy łączenia różnych poziomów kanału poprzez śluzy i pochylnie. Z kanałem nierozerwalnie wiążą się urządzenia służące do wykorzystania energii wody, jedyne na świecie pochylnie a gdy przejdziemy do jego wykorzystania jako szlaku to przystanie, porty, stocznie, obrotnice dla statków i niezbędne kiedyś ścieżki holownicze.
Kanał Elbląski postrzegany jest zwykle przez pryzmat pochylni, obecnie intensywnie eksploatowanych, dzieł pionierskich i unikatowych, ale dzieł podobnej rangi ten kanał posiada więcej. Kanału nie można postrzegać tylko w kategoriach hydrotechniki. Gdy przyjrzymy się maszynom wyciągowym pochylni zobaczymy fascynującą XIX wieczną mechanikę obudowaną rozwiązaniami funkcjonalno – architektonicznymi rozumianymi jako sztuka kształtowania przestrzeni pracy. Wszystkie zastosowane tu rozwiązania były, jak byśmy to dzisiaj powiedzieli, innowacyjne, stanowiąc doskonały przykład międzynarodowego przypływu myśli technicznej.
Każdy kanał ma specyficzny dla niego tabor pływający, barki, statki, i wszystkie urządzenia je obsługujące. To wreszcie tratwy – bo kanał zbudowano dla spławiania sosny taborskiej, niezwykle trudnej do transportu lądowego.
Niezwykle interesujące są interakcje na linii kanał – ląd obserwowane w okresie przed, w trakcie i po wybudowaniu kanału, w rozwoju regionu, w konstrukcji młynów, tartaków, zakładów przemysłu drzewnego, rolno -spożywczego, cegielni, rozwoju konstrukcji mostów związanych z kształtowaniem sieci drogowej i kolejowej.
Nowe światło na historię Kanału Elbląskiego rzucają poznawane coraz lepiej biogramy budowniczych Georga Jacoba Steenke, Karla Lentze , Johana Severina, Heinricha Krügera oraz bogata, zdigitalizowana dokumentacja techniczna z okresu budowy kanału.
Wszystkich zainteresowanych zapraszamy do lektury kompendium wiedzy „Kanał Elbląski” pod redakcją prof. Stanisława Januszewskiego wydanie II
